تاق و قوس در معماری ایران - قوس مستقیم (تخت)
شیوه نوین
در سالهای اخیر جدید نسبت به شیوه های پارتی، خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تغییراتی به وجود آمده است که می توان آنها را مجموعاً شیوة نوین و متفاوتی با شیوه های سابق دانست، شیوه نوین چندان اهمیتی ندارد۔ این شیوه فقط در بناهای کوچک مانند منازل مسکونی و شخصی، اماکن اجتماعی و عمومی کوچک و چند کاخ مانند کاخ صاحبقرانیه و قسمتی از کاخ گلستان و موارد مشابه به کار گرفته شده است.
آغازشیوه نوین اززمان ناصرالدین شاه قاجار است و از معماری اروپا اقتباس شده است۔ این شیوه آمیزشی است از سنت معماری اروپا و ایران. خوشبختانه این شیوه نتوانست درمعماری بناهای بزرگ مانند مساجد اماکن متبرکه و مدارس علمیه و حسینیه و موارد دیگر اثر گذارد زیرا سنت معماری ایرانی به کلی متفاوت از معماری اروپاست۔ شیوه نوین بیشتر در قوسها و شکل ظاهری بنا اثر گذاشته است۔ قوسهایی که ملهم از معماری اروپاست بیشتر قوس و پوششهای کلاه فرنگی و قوسهای تقریبا نیمه بیضی است. ساختن پوشش کلاه فرنگی در ابعاد بزرگ اشکالاتی در بردارد از اینرو آن را با پوشش شیروانی و اسکلت چوبی اجرا میکنند که نمونه های آن را می توان در عمارت شمس العماره و همچنین سر در باغ ملی تهران و باغ ارم شیراز مشاهده کرد.
سر در باغ ملی در تهران
باغ ارم شیراز
ساختمانهایی که در دوران جدید ساخته شده است اغلب دارای بادگیر حوضخانه و به اصطلاح شاه نشین و پیش ایوان سرتا سری است۔ پوشش سقفها بیشتر شیروانی و دو پوششه است و پوشش توفال برای قسمتهای داخلی به کار میرفته است۔
در سالهای اخیر با مهاجرت مسلمانان ازشوروی طرحهای ترکی سازی نیز به ایران وارد شده است. دراین شیوه در پیش ایوان دو ستون تعبیه می شود و معمولاً ساختمان دارای کوره پوش است و در پیش ایوان ستونها از جنس تیرهای تراشیده شده و فرم گرفته میباشد و در زیر قوسهای دسته سبدی چوبی یا ستونهای سنگی ؛ فتیله و گل و برگ حجاری می شود.
درمیان انواع تزئینات از گچبری، پیش بخاری سازی، گچبری با پیکرسازی آئینه کاری و مخلوط گچبری و آینه کاری بیشتر استفاده میشده است.
در برخی از بناها نماسازی با کاشی هفت رنگ با شمایل انسان انجام میشده و پنجرهها به صورت مشبک مخلوط به نام ارسی با استفاده از شیشه های الوان ساخته می شده است. در بناهای دیگر استفاده ازستونهای سنگی ونصب سنگهای تخت با نقش برگ و گل برای ازاره ها معمول بوده. اما در همین دوره بناهایی چون تیمچه های حاجب الدوله در تهران و سرای امین الدوله در کاشان نیز ساخته شد که در آنها معماران ایرانی با دقت و سلیقه انواع پوششهای تاق، و قوس و رسمی بندی و یزدی بندی و بسیاری دیگر از اصول را بی هیچ نقص و کاستی اجراء کرده اند۔ به طور کلی ایرانشناسان تعداد شیوههای ایرانی را بر دو نوع می دانند.
گروهی شیوههای پدید آمده را پنج گونه و گروه کثیری آن را شش نوع می دانند.
الف: شیوه پنجگانه عبارت است از:
- معماری پیش ازعهد هخامنشی ( آثار باقیمانده از شیوۂ پیش از هخامنشی در مقایسه با سایر شیوه ها بسیار کم است)۔
- معماری دوران هخامنشی۔
- معماری دوران ساسانیان.
- معماری ادوار اسلامی تا اواسط دوران قاجاریه.
- معماری نوین که آن را معماری دوران صد ساله اخیر نامیده اند۔
ب - شیوه ششگانه که قبلاً به اختصار شرح داده شد عبارت است از:
- شیوه پارسی
- شیوه پارتی
- شیوه خراسانی
- شیوه رازی
- شیوه آذری
- شیوه اصفهانی
ترسیم قوسها
قوسهایی که در هزاره های قبل از میلاد ساخته می شد فقط برای پوشش بنا به کار میرفت۔ و همانطوری که گفته شد نوع ساختن و شیوه و شکل قوسها در ایران از حسن سلیقه معماران ایرانی مایه میگرفت و تکامل می یافت۔ سرانجام در عهد صفویه ترسیم قوسها به صورت رسمی بندی، مقرنس سازی، قطار بندی و طاسه سازی با ضوابط ریاضی و بر مبنای دوایر و خطوط و اندازه ها نظم گرفت۔ این قوسها برای نماسازی و تحمل بارهای ساختمانی ساخته می شد. عامل عمده در ساختن قوسها ترسیم آنها است که در بحثهای بعدی به طور گسترده مطرح خواهد شد۔
دسته بندی قوسها
به طوری که اشاره شد روش ساختن قوس در دورۀ ساسانیان تکامل یافت و در بناهایی چون دخمه های کومیش دامغان وکاخهای سیستان، تاق کسری و ... قوسهایی با ضوابط ریاضی و هندسی و با توجه به شیوه تحمل نیروهای فشاری ساخته شده است۔ شکل ظاهری و واقعی این قوسها بیشتر به صورت دایرهای، تخم مرغی، هلوچین و یا انواع قوسهای چیار و سهمی است۔
بدین ترتیب قوسهای اولیه مدور از این گروه بوده است، با ظهور اسلام و شیوه خراسانی ساختن ایوانهای بلند در مساجد و بناهای ایران معمول شد۔ برای مرتفع ساختن ایوان از قوس تیز استفاده می شده است و در این دوره بود که روشهای ترسیم قوس تیز (شاخ بزی) تکمیل شد.
در شیوه رازی انواع قوسهای تیز برای نعل درگاهها، ایوانهای کوچک و بزرگ صفه و قوسهای پاتوپا برای شبستانها و پوشش گنبدها به وجود آمد و بالاخره در شیوه اصفهانی از انواع بی شماری از قوسهای تیز به نام قوس مربع (پاتوپا) قوس پنج اُ هفت تند و کند و انواع قوسهای شاه عباسی استفاده می شد۔ دردوران جدید نیز انواع قوسهای تخت، کمانی، سه پری، خنچه ای با خیز برای کارهای تزئینی ساخته می شد۔
بنابراین به طورکلی قوسها به سه دسته تقسیم می شود:
1) قوسهای مدور و مشابه آن: این قوسها برای تحمل نیروهای فشاری و در بعضی موارد به عنوان قوسهای تزثینی به کار می رود۔
۲) قوسهای تیز ( شاخ بزی ) : این قوسها به شکلهای مختلف ساخته می شود و برای تحمل نیروهای قوسهای تزثینی به کارمی رود۔ فشاری به خصوص در پوشش گنبدها به کار می رود. در بعضی موارد از قوس تیز درکارهای تزئینی مانند رسمی بندی و یزدی بندی استفاده می شود۔
۳) قوسهای تزئینی: همان طوری که از نام این دسته از قوسها برمیآید برای زینت دادن نمای بناها به کار میرود۔ این قوسها به اشکال گوناگون ترسیم می شود اگربه ترکیب واقعی این دسته توجه شود ترسیم خانواده قوسهای مدور و قوسهای تیز را در حرکات و فرم آنها می توان دید.
به علت این که ترسیم قوسها در این کتاب مورد مطالعه و بررسی کامل قرار میگیرد ابتدا از قوس تخت شروع میکنیم و به ترتیب پیش می رویم تا به قوس نیمدایره و سپس انواع قوس تیز و در خاتمه به قوسهای تزئینی و سایر انوع قوسها خواهیم رسید تا کار از قوسهای ساده شروع شود و مطالب پیچیده تر به دنبال آید۔
قوس مستقیم (تخت)
قوس مستقیم برای پوششهایی است که درآنها نیروی فشاری اندکی به قوس وارد می آید و معمولا قوس مستقیم را برای قوس نماهای تزئینی به کارمی برند۔ قوس مستقیم همانطوری که از نام آن بر میآید، قوسی بدون دور (خیز) است ونمای زیر با ستونهای دو طرف قوس زاویه ۹۰ می سازد.
قوس مستقیم در دهانههای زیر یک متر به صورت تخت ساخته می شود، این قوس را در دهنه های بین ۱۰۰ تا ۱۲۵ سانتیمتر با خیزی معادل یک سانتیمتر و در دهنه های بین 125 الی ۱۵۰ سانتیمتر باخیزی معادل ۲ سانتیمتر می سازند۔ معمولا دهنه های بیشتر از ۱۵۰ سانتیمتر با پوشش تخت (قوس مستقیم) ساخته نمی شود بلکه در این دهنه ها از قوسهای هلالی که خیز بیشتری دارد استفاده می کنند۔
طرز اجرای قوس تخت
پس ازاین که ستونها با ارتفاع لازم ساخته شد، برای نشست قوس بر روی دو ستون باید رجهای هره را طوری محاسبه کرد که حتماً به اندازه نیم رج ازهر طرف روی ستون برای گیر قوس جا بماند . در پیوند قوس نیز باید نهایت دقت و سلیقه به عمل آید تا در وسط قوس، جفت پیوند (بریدگی رج) به وجود نیاید. در این قوس مطابق شکل نمای رجها روی قالب تقسیم بندی می شود تا وسط دهنه «جفت آجر» یا ««جفت نیمه» نباشد، یا نیم لایی به کار نرود زیرا دراین حالت قوس فاقد ارزش خواهد بود. در قوس مستقیم باید اصل مهار کردن قوس دقیقاً رعایت شود و برابر برش (A.A) در وسط قوس از پروفیل یا جوب گرد مقاوم استفاده شود. در قدیم برای این کار از چوب استفاده می شده است۔ بدیهی است وجود مهاری در قوس ،که آن را به علت این که دیده نمی شود اصطاحا ((تنگ دزد )) می نامند بسیارلازم است و باعت نگهداری قوس و تحمل نیروهای وارد بر آن می باشد۔
بهتر است به پروفیل زائدههایی مانند شاخکهای کوچک جوش شود زیرا رنگ سرنج پیوند مصالح به پروفیل را ناقص میسازد. در قدیم برای این که مسائلی از قبیل پوسید گی و با موریانه خوردگی در چوب پیش نیاید قشری از سطح چوب را می سوزاندند و سپس مورد استفاده قرار می دادند۔ بدیهی است دراین حالت برای پیوند مصالح با نگهدارنده چوبی باید سطح چوب میخ کوبی شود. سابقاً برای اینکار از میخ اسکوپ استفاده می شده است.
باید سطح چوب میخ کوبی شود. سابقاً برای اینکار از میخ اسکوپ استفاده می شده است. پس ازاتمام کار ساختن ستونها و درنظر گرفتن تبره قوس، برای اینکه ساختن قوس تخت به راحتی انجام گیرد تخته ای کاملاً صاف و با سطحی رنده شده به ضخامت کافی و تراز با محل زیر قوس بر روی دو سه قدی استقرار می یابد۔
برای حد میانی و لبۀ بالایی قوس ریسمانکشی می شود۔ ریسمان باید محکم کشیده شود زیرا اگر شل باشد اصطلاحاً خود را میاندازد و این امر باعث می شود که قوس باصطلاح غیر مستقیم ساخته شود و حالت کاس شدگی در بالای آن به وجود آید۔ این حالت علاوه بر اینکه به قوس شکلی نازیبا میدهد باعث می شود که اگر قیس تحت اثر نیروی فشاری واقع شود سینه بدهد و پس ازسینه دادن ابتدا در وسط دهنۀ قوس ترک ایجاد می شود و دراثر ازدیاد نیرو و فشار قوس باز می شودو سو انجام فرو می ریزد .
وسایل ومصالح مرغوب برای قوس
۱- چنانچه ملات قوس گچ و خاک باشد باید قبلا آن را با سرند چشم بلبلی سرند و در مکانی عاری از رطوبت به نسبت یک به یک کاملا مخلوط کرد۔
۲- آجری که برای نعل درگاه یا تاق استفاده می شود باید ازنوع مرغوب ( سبز یا زرد) باشد.
۳- قبل از بنایی باید آجرها یک بار کاملا آبخوار شود۔
4- وجود داربست لازم است تا بتا بر قوس زبر بار ( مسلط ) و زیر پایش به اصطلاح تخت باشد. تختۀ داربست و زیر پایی باید پهن باشد۔
توجه: هرگز برای زیر پا از چوپ گرد استفاده نشود زیرا اگر سطح چوب گرد خیس شود یا ملات بر سطح آن ریخته شود خطر لغزش بر روی داربست پیش خواهد آمد۔ به طور کلی هرگاه سطح چوب خیس شود باید فوراً با پاشیدن گرد گچ آن را خشک کرد۔
بنای قوس
۱ - تا نیمه درون استانبولی آب، و گچ، یا گچ و خاک طوری پاشیده می شود که یک طرف ظرف آبدار باشد و گچ خفه نشود۔
۲- ملات « ورز» داده و به پا کار کشیده می شود تا بین ملات و رجهای آجرکاری پیوند به وجود آید۔ ۳- قبل از چسباندن آجر دوباره آجر آبخوار می شود یعنی آن را در آب فرو میکنند و با شیرۂ ملات سطح پشت آجر را که دارای خلل و فرج است کف کش م ی کنند۔ سپس به انداز کمی بیشتر از بند بر آجر ملات گذارده می شود و آجر را با تکان دادن طوری به پا کار می چسبانند که با ریسمان کار یک ریسمان فاصله داشته باشد. 4- به شرحی که گفته شد آجر بعدی توسط ملات به صورت غوطه ای چسبانده می شود سپس ملات اضافی را بلافاصله با انگشت کشیده تا اولاً بند آجر و ثانیأ ملات اضافی جمع آوری شود.
۵- باید توجه شود ریسمان کار ملا تی نشود زیرا همان طور که گفته شد باید همیشه سطح آجربا ریسمان کار به ضخامت یک ریسمانکار ( یک تا دو میلیمتر ) فاصله داشته باشد. ٦۔ به ترتیبی که گفته شد قوس از طرف دیگر دهنه نیز پوشش می شود۔ یعنی یک رج ازیک طرف ویک رج ازطرف دیگر زده می شود تا به وسط دهنه برسیم.
7 – در تمام مراحل باید توجه شود بر سطح آجرها که با ملات پیوند شده و ملات خود را گرفته است ضربه تیشه نخورده زیرا این امر باعث جدا شدن آجر از ملات خواهد شد و در نتیجه قوس به اصطلاح می شکند. 8- پس از پایان کار، سطوح با کاردک و یا تیشه کاملا تمیز می شود و با ملات مقاوم به وسیله ماله بند های قوس بندکشی می شود . فایده این عمل این است که اولا باعث زیبایی قوس است و تانیا بندهای قوس را یک نواخت نشان می دهد . پس از بندکشی سطوح قوس جاروب می شود .
شکل بالا شمشه زیر قوس و ریسمانکشی برای نبش های قوس استقرار رج ها را به صورت عمودی و در سطح قائم و تراز در سطح افقی نشان می دهد.
صفه استاد مسجد جامع اصفهان
استفاده ازقوس مستقیم
قوس مستقیم از سری قوسهای دستۀ سوم یعنی قوس تزئینی است۔ کار برد قوس مستقیم (تخت) را می توان در کلیه بناهای آجری که درصد سال اخیر به وجود آمده است مشاهده کرد۔ علاوه بر بناهای مذ کور قوس تخت در بنا های سنتی و باستانی با طولهای کوتاه و متوسط مورد استفاده بوده و تا امروز در نهایت ظرافت برجای مانده است۔ پوشش قوسهای تخت به شکل هرههای افقی وکلاف در کلاف کشیده می شود و زیبایی خاصی به بنا می دهد قوسهای تخت در ضلعهای پخ بنای کلاه فرنگی نجف آباد و قوس تخت طویل صفه استاد مسجد جامع اصفهان که با پوشش عمیق ساخته شده است، گویای سلیقه و هوشمندی و دستهای توانای معماران ایرانی است۔ قوس صفه استاد با وجود خیز بسیار کم در وسط دارای مهار کننده های متعددی است که از چوبهای گردو مقاوم با فاصله از یکدیگر تشکیل شده است۔ پیوند این چوبها با اتصال میخ اسکوپ و با به کاربردن ملات گچ غوطه ای در زوایا و اطراف میخ وچوبهای گرد و آجر تحکیم می شود۔
تکامل اتصالات تاق تخت را می توان در پوششهای تخت آهن گم و یا آهن غیب مشاهده کرد امروزه مهندسان معمار از نماسازی آجری در ابعاد سه و خصوصاً چهار سانتیمتری نهایت استفاده را می کنند.
درنعل درگاه سازی از قوس تخت بهره گیری فراوان می شود و همچنین در گلوگاه تیر آهن قوس تخت به صورت هره یک آجره و در مواردی هره 1.5 آجره یا بیشتر ساخته می شود و در پایان کار ساختمان نیز در دست انداز هره ازاین قوس استفاده می شود۔
نما سازی آجری جدید
منبع = کتاب تاق و قوس در معماری ایران - حسین زمردشیر