به طوری که می دانیم بر قوس تخت و کمانی نمی توان نیروی اضافی وارد کرد . چنانچه بخواهیک این گ.نه قوس ها نیرو را تحمل کند می توان از قوس دزد که در میان قوس تخت یا کمانی با دور خیز کافی قرار می گیرد استفاده کرد.

طرز اجرای قوس دزد

معمولا دو طرف قوس دزد را قوس تزئینی تخت تخت یا هلالی می پوشاند . مسلماً در این حالت عرض کار به اندازه دو تا دو و نیم آجر و در مواردی بیش از این خواهد بود. ساختن قوس دزد در سه مرحله انجام می شود.

1. پوشش قوس هلالی یا تخت: قوس هلالی با عرض یک نیمه و یا یک آجر با ارتفاع یک تا یک ونیم آجر مطابق اصولی که قبلاً بررسی شد از یک طرف نما بنایی می شود.
2. قوس دزد: این قوس با دور و ارتفاع کافی که بتواند نیروهای مورد نظر را تحمل کند با پاکار مقاوم و مناسب ، مجاور پاکار قوس اولیه با ملات مرغوب و آجر مقاوم به شکل قوس کمانی و نعل اسبی بنایی می شود.
3. تکرار قوس هلالی با تخت: در نمای دیگر مجددا قوس هلالی یا تخت مانند نمای اول ساخته می شود.

اگر در قوس اولیه مکان هایی به صورت هشت و گیر خالی گذاشته شود و در قوس دزد قسمت هایی به صورت نری قفل در هشت و گیر بنشیند ، یا پوشش قوس اول و دوم و سوم به شکلی انجام شود که بتوان هشت گیر و قفلی را هزمان انجام داد کار به مراتب اصولی تر خواهد شد . زیرا اگر بین سه قوس مذکر پیوند آجری وجود نداشته باشد زمانی که بر قوس دزد نیروی فشار وارد می شود اثراتی بر قوس هایی کناری می گذارد که امکان جدا شدن سه قوس را پدید می آورد . در شکل بالا نمایی از یک قوس هلالی را ملاحظه می کنید که برش آن کیفیت دقیق قوس دزد در وسط و دو قوس هلالی را در طرفین نشان می دهد.

نوع دیگری از اجرای قوس دزد آن است که آجرهای قلمدانی ، که برای نما تراشیده می شود و به کار می رود با میخ سرکج به هم متصل شود.

پالونه

برای تحمل نیروی وارد بر یک قوس تخت و یا نعل درگاه از پالونه می توان استفاده کرد.مسلما قوس آزاد کننده بار بیش از پالونه نیرو تحمل می کند ولی کاربرد و اجرای پالونه به مراتب آسانتر از این قوس است و اگر در ساختن پالونه و تنگ های بین آن توجه شود در زیر بار قابل استفاده خواهد بود.

برای ساختن پالونه چنین عمل می کنیم : ابتدا در وسط قوس زیرین یک آجر به قد با ملات مرغوب نصب می شود . سپس آجر آبخوار می شود و ملات خمیری به صورت غوطه ای رج چینی می شود . پس از به وجود آمدن علت دور رج های مدور را بنایی می کنیم تا به پاکار برسیم . معمولا برای اینکه پای رج های پالونه دارای تکیه گاه باشد تا پالونه در زیر بار دچار رانش و لگد زدن نشود تکیه گاه را در دو طرف تحت زاویه تقریبا 90 با شروع دور می سازیم و پس از آماده سازی پا کار ، کار ساختن پالونه را نبال می کنیم.

پس از آماده سازی زیر کار چه از نظر دور زیر پالونه و چه از نظر پا کار ، رج های پالونه به صورت قوس با ملات مقاوم و آجر آبخوار چیده می شود . تفاوت این رج چینی با رج چینی افقی فقط در کاربند کردن آجرهاست.

معمولا از دو قوس در این روش استفاده می شود:

الف : قوس تحتانی هر رج که آجرهای به کار رفته در آن فاقد بند اضافی است.

ب : قوس فوقانی هر رج که دارای کمانی بزرگتر است و بین درزهای آن باز می شود که باید بالاشه آجر کاربند شود تا رج ها در زیر بار دچار رانش و باز شدن نشود. ( شکل پایین )

برای پالونه بستن روی قوس تخت ابتدا قوس با تیرگر یا چهار تراش مقاوم ، که درون آن قرار می گیرد ، به ستون ها مهار و سپس روی آن پالونه ساخته می شود.

پالونه در نعل درگاه

نعل درگاه به چند صورت ساخته می شود:

1.  پوشش آهن: این روش امروزه با پوشش تاق ضربی در بین دو آهن انجام می گیرد و دو سر نعل درگاه با تسمه به یکدیگر کلاف می شود.
2.  پوشش  چوب: در این حالت عرض نعل درگاه با تیرهای گرد و مقاوم پوشش می شود و این تیرها به وسیله چند دستک به یکدیگر کلاف می شود.
3.  جهاز کردن: در این روش از دور تیر گرد و مقاوم که تکیه گاه جهاز است نعل و کف برداشته می شود.

برای پیشگیری از باز شدن جهازه در محل نعل لایه کوبی می شود تا تکیه گاهی برای پاکار جهازه باشد . سپس محل نشست دو آجر فارسی می شود و عمل جهازه کردن به وسیله ملات گچ انجام می گیرد . کونالهای جهاز با آجر فارسی بنایی می شود تا پاکاری مسطح برای پالونه کردن به وجود آید (نام جهازه بنایی از جهاز شتر گرفته شده است ).

معمولا برای اینکه پوشش نعل درگاه از ناحیه زیر جهازه نمایان نباشد که با کوبیدن و میخ کردن پرواز به صورت توفال سطح زیر نعل درگاه مسطح و تخت می شود.

به طوری که قبلا اشاره شد برای ساختن پالونه روی دو ستون تکیه گاه مقاومی با زاویه لازم ساخته می شود.سپس اولین رج پالونه روی نعل درگاه به روشی که قبلا ذکر شد با دور کافی ساخته می شود و سپس دومین رج با نشست بیشتر تا پاکار ، با دور کافی بنایی می شود.بدین ترتیب تمام رج ها به صورت قوس چینی و با کاربندی ساخته می شود . در شکل تمام پالونه و دو مقطع که پوشش نعل درگاه و جهازه را در زیر پالونه نشان می دهد دیده می شود.

نعل درگاه سازی در زیر قوس ها

هرگاه بخواهیم پوشش قوس در درگاه و یا موارد مشابه به شکل پوشش تخت نعل درگاه ساخته شود و ظاهر قوس نمایان نباشد از این روش استفاده می شود بدین صورت که محل ختم پایه و شروع قوس ( پاکار ) به اندازه ده سانتیمتر از هر طرف یعنی از دو جهت نما به صورتی که به قوس صدمه ای وارد نشود خالی می شود . دو سر یک یا چند تیر گرد در محل خالی شده با استفاده از ملات گچ و گازبندی ( پر کردن درون فضاهای گچ بالاشه آجر ) در جای خود قرار می گیرد.

پس از محکم کردن دو سر تیر ، فضای خالی بین دو تیر که به موازات یکدیگر می باشد با پرواز چوبی به فاصله نیم سانتیمتر میخ شود. ( قبلا سطح پرواز ها با تیشه نجاری زخم برداشته است ) زخم زدن بر سطح پروانه و با فاصله کوبیدن پرواز برای آن است که ملات اندود در آنها نشست کند و اتصال یابد.

پس از استقرار تیرهای توفال و پرواز کوبی دو قسمت جلوه و عقب نما تیغه آجری می شود . توجه داشته باشید اگر عمل پرواز کوبی بعد از تیغه انجام شود امکان تکان خوردن و جدا شدن رج های تیغه از ملات گچ وجود دارد . اگر بین تیغه و قوس پیوندی وجود نداشته باشد اندود و رویه گچی ترک خواهد خورد ولی اگر یک رج در میان به اندازه یک کلوک از قوس تراشیده شود تا رج های تیغه در قوس فرو رود اندود ترک نخواهد خورد.

پس از بنایی تیغه بین دو شمشه نبش و بدنه اندود می شود و بدینسان با پوشش نعل درگاه فضا خالی در بنا دیده نخواهد شد.

در شکل های قبل نمای تیغه روی چوب توفال در زیر قوس نیم دایره دیده می شود و برش ترسیم فوق گویای جزییات اجرایی مورد ذکر شده است.

منبع = کتاب تاق و قوس در معماری ایران - حسین زمردشیر