تولید آجر سنتی در ایران

همه ما می دانیم که هر نما و ساختمانی با مصالح خاص خودش ساخته می شود و قطعا اولین متریال برای ساخت خانه ها از قدیم الایام سنگ و آجر بوده، به جرات می توان گفت آجر جزء متریال ها و مواد اولیه و مهم در ساخت و ساز محسوب می شود. اما آیا تا به حال به این فکر کرده اید که اولین آجر چگونه تولید شد و یا تاریخچه آجر در ایران و جهان قدمت چند ساله دار؟ در این مقاله قصد داریم تاریخچه آجر سنتی در ایران را بررسی کنیم، خالی از لطف نیست تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.

آجر چیست؟

یکی از مهمترین و اصلی ترین مصالح ساختمانی که به صورت بلوک هایی از جنس خاک رس و دیگر مواد در بنایی استفاده می شود، آجر است. در فرهنگ لغت انگلیسی آجر به بریک و در فارسی به معنی آگر یا آگور یعنی خشتی که در کوره پخته شده باشد گفته می شود. و انواع مختلفی اعم از نظامی، ختایی، فشاری، قزاقی، بهمن، سه سانتی، تاوه، اردبه، آجر جوش، آجر تراش، آجر بزرگ و... دارد. در ایران هر جا منابع سنگ کم بوده و خاک بیشتری در دسترس بوده کوره های آجر پزی و ساخت آجر رواج داشته است.  پخت اولین آجر در ایران به دوره ساسانیان باز می گردد و ابعاد این آجر مانند آجر های دوره ایلامی یعنی 10*38*38 سانتی متر بود و بیشتر در آتشکده ها کاربرد داشت. از آجرهای بزرگ تر در کف فرش کردن کف ساختمان استفاده می شد، به نام ختایی در ابعاد 5*25*25 سانتی متر یا ابعاد بزرگ تر آن که به نام نظامی مشهور است.

طبقه بندی آجر

آجر های که در ساخت و ساز استفاده می شود به سه دسته آجر سوراخ دار، آجر گود و آجر توخالی تقسیم می شود. آجر هایی که بیشتر در ساخت و ساز ساختمان کاربرد دارد، در سازه های غیر سازه ای و قسمت هایی که نما در آن دارای اهمیت است کاربرد دارد. از آجر های تو خالی بیشتر در فضاهایی که ظاهر دارای اهمیت نیست و پنهان می شود استفاده می شود. از آجر برای سنگ فرش سطوح پیاده رو، راهرو و پاسیو استفاده می شود. این آجر ها باید در برابر جذب آب و سایش و همچنین یخ زدگی دارای مقاومت بالایی داشته باشند و آجر های نسوز نیز برای پوشش کوره و شومینه استفاده می شود. معمولا در ترکیبات آجر های نسوز از خاک نسوز استفاده می شود که در برابر دمای بالا دارای مقاومت بالایی بوده و این نوع آجر ها با ملات بسیار نازک چیده می شود.

اهمیت آجر در بین مصالح ساختمانی

 در بین مصالح ساختمانی آجر دارای اهمیت ویژه ای است از دو جهت، از ویژگی های مهم و اصلی آجر مقاوم بودن آن در برابر آتش سوزی و اندازه خاص آن.

اندازه و ابعاد آجر آنقدر در نما دارای اهمیت است که افراد یک حس و علاقه غریزی و خاصی به آجر سنتی دارند. آجر های سنتی دست ساز که به اندازه دست انسان هستند در زمان پخت و خشک شدن کمتر از دیگر آجر ها ترک می خورند و این ابعاد کوچک در آجر موجب شده تا در فضاهای کوچک و با هندسه های متفاوت مطابقت داشته و بافت زیبا و دلپذیری را به دیوار و حتی کف ببخشد.

شهر های تولید آجر سنتی در ایران

در سراسر ایران کوره های آجر پزی را می توانید مشاهده کنید، ولی کوره های دستی که قدمت 200 ساله دارند معمولا در اطراف تهران است. در تهران اولین کوره آجرپزی در میدان شوش، سپس جاده ری، شاتره، هاشم آباد و در حال حاضر درمحمود آباد تهران و پاکدشت بیشترین کوره های آجر پزی را مشاهده می کنید. بعد از تهران مناطق دیگری از ایران که در تولید و صادرات انبوه آجر دستی بر آتش دارند شهرهای اصفهان، آبیک قزوین، گناباد، اهواز و یزد است.

روش های تولید آجر

از گذشته تا به امروز آجر به روش دستی و سنتی تولید می شد، برای تولید آجر ابتدا خاک مناسب را تهیه و شن و مواد زائد را از خاک جدا کرده و سپس با آماده سازی گل اقدام به لگد مال کردن و زیر و رو کردن آن به مدت چند ساعت می کردند، تا گل حالت چسبندگی پیدا کند. بعد از این مرحله نوبت به  قالب گیری و بردن قالب های آجری به محوطه باز برای خشک شدن می رسد. بعد از خشک شدن آجر آنها را جمع آوری کرده و به کوره هایی با حرارت 950 درجه انتقال می دهند. ناگفته نماند هنوز هم در بعضی از شهرهای ایران آجر به صورت دستی و سنتی تولید می شود، اما در بیشتر کارگاه ها و کوره های آجر پزی از روش های نیمه صنعتی برای تولید آجر استفاده می شود. قبل از ایجاد کوره های مدرن، اغلب آجر ها در یک آرایه به نام گیره روی هم چیده می شدند و این گیره معمولا با خاک رس یا معمولی پوشانده و در مرحله بعد آتشی از چوب زیر گیره افروخته می شد و این اتش تا چند روز حفظ می شد تا آجرها پخته شوند. بعد از سرد شدن گیره ها جدا شده و آجر به نسبت پختگی دسته بندی می شدند، در این روش ضایعات آجر بیش از حد بود و به مرور این روش منسوخ شد.

انواع کوره های آجر پزی

بعد از خشک شدن خشت ها باید آنها را باحرارت غیر مستقیم پخت برای این کار آنها را در کوره و با فاصله منظم می چینند، رعایت فاصله در کوره دارای اهمیت زیادی است، تا گرمای شعله و گاز بتواند از اطراف خشت عبور کند و تمام قسمت های خشت به طور مساوی و یکسان پخته شود. در ایران سه نوع کوره برای پخت آجر وجود دارد که عبارتند از؛

کوره تنوره ای هوفمان

کوره هوفمان از نوع کوره هایی است که در آن آجر ثابت بوده و حرارت متغیر است، کوره هوفمان دارای تعدادی حجره های بهم پیوسته است که دور تا دور کوره قرار گرفته و به قمیر مشهور است. خشت ها و آجر هایی که در این کوره ها پخته می شود بسیار با کیفیت بوده و از لحاظ هزینه و تولید مناسب هستند.

کوره تونلی

همانطور که از ام این کوره مشخص است در این کوره آتش ثابت بوده و خشت ها توسط واگن ها متحرک به داخل کوره هدایت می شود.کوره های تونلی از مدرن ترین نوع کوره در پخت آجر هستند و محصولات آن ممتاز و بیشتر برای نمای ساختمان و تزئین استفاده می شود. برای تولید سرامیک های ممتاز و صنعتی از کوره های تونلی استفاده می شود، نکته جالبی که باید بدانید و در زمان خرید آجر خوب به کار شما می آید اینکه، یکی از مشخصات آجر خوب این است که در موقع برخورد با آجر دیگر باید صدای زنگ بدهد، صدای زنگ نشان دهنده توپری، سلامت و مقاومت آن در برابر جذب آب کم است، آجر با کیفیت در برابر آتش سوزی مقاوم بوده و به خمیر و آب تبدیل نمی شود.

رنگ آجر باید یکدست و یکنواخت و سطح آن بدون حفره باشد و سختی آن به حدی باشد که با ناخن خط نیفتد.

کوره چاهی

کوره های چاهی همانطور که از نام آن مشخص است بیشتر در قعر زمین ساخته می شود و حرارت از ناحیه زیر کوره به خشت ها داده می شود. در این کوره خشت ها به صورت هره و با رعایت فاصله مناسب چیده می شود و در انتها بعد از اتمام چیدمان خشت ها کاهگل را روی سر کوره کشیده و حرارت از زیر کوره به خشت ها داده می شود، البته این روش در ایران کاملا منسوخ شده است.

رنگ آجر و نوع مصرف آن

در کوره های سنتی معمولا برای پخت خشت از انواع سوخت ها مانند نفت سیاه، گاز، زغال سنگ و یا چوب به ندرت استفاده می شود. در کوره های سنتی آجر ها با فاصله مشخص چیده می شود و خشت ها روی آتش خانه به صورت مخروط چیده و سطح خارجی آن با گل یا کاهگل اندود می شود. در این روش آجر ثابت بوده و حرارت در اطراف کوره متغیر و قطعا کیفیت آجر متفاوت است. آجر کف کوره آجر جوش، آجر راس مخروط آجر خام یا نیمه پخته معروف است. در کیفیت این نوع آجر ها مدت زمان پخت و میزان حرارت نقش تعیین کننده ای دارد، معمولا از آجر های زیرین و کف کوره برای اسکلت سازی، ساخت ابنیه استفاده می شود، آجر بهی که بیشتر برای فضاهای غیر باربر استفاده می شود، آجر سبز نیز معمولا برای پخت مجدد به کوره برگردانده می شود.

انواع آجر تزئینی سنتی

آجر واکوب و آبمال

برای ساخت آجرهای صاف و استفاده در نما، خشت های بیرون آمده از قالب چوبی را با ماله واکوب می کردند، سپس با دست آغشته به آب رویه آن را صاف می کردند، نمونه این نوع آجر ار در نمای گنبد قابوس می توانید مشاهده کنید. آجر ریشه دار نوعی آجر واکوب است.

آجر پیش بر

در محل نزدیک به ساخت و ساز با توجه به طرح و نقشه ایجاد شده، در اندازه های مختلف خشت نیمه خشک را با سیم یا چاقو به شکل دلخواه برش داده و بعد از خشک شدن کامل، آن را به کوره می بردند. آجر های پیش بر از نظر سطح به دو دسته ساده و نقش دار تولید می شوند و مجدد این نوع آجر به دو دسته آجر سفال و معمولی تقسیم می شود.

آجر مهری

 از قرن چهارم تا به امروز می توانید آجر های نقش دار را مشاهده کنید، معمولا نقش اندازی روی آجر به صورت برجسته یا فرو رفته به کمک دست یا قالب انجام می شود. آجر های نقش دار در ابعاد و اندازه های متنوع اعم از بادامی، ستاره ای، چلیپا و لوزی تولید می شود. مسجد جامع گناباد در دوره سلجوقی آجر های نقش برجسته و مشبک با نقش های هندسی و کار گره در شکل های مربع و مستطیل، در رصد خانه مراغه دو قطعه آجر مستطیل شکل با طرح گیاهی اسلیمی در کنار هم یک قوس محراب گونه را نشان می دهد. البته این هنر تا قبل از هنر آجر سازی در ایران ناشناخته بوده و بیشتر نقش ها به صورت فرورفته روی آجر وجود داشته است.

آجر تراش

در ایران قطعه های مختلفی از پاره آجر از کوچک ترین تا بزرگ ترین آن وجود دارد که در ساخت و ساز کاربرد فراوانی دارد. آجر تراشان در پای کار قطعه های مختلف آجر ار با تیشه آماده می کردند که قدمت آن به دوره سلجوقیان باز می گردد، اما تکامل و اوج این روش در دوران صفوییه بوده است. در گذشته کار تراش روی آجر معمولا روی آجرهای چهار گوش انجام می شد، اما از زمان استفاده از آجر های مستطیل شکل قزاقی، عمدتا تراش روی قزاقی انجام می شود و شما کمتر با مورد تراش روی آجر های چهار گوش برخورد می کنید.

آجر های قالبی و تراش

 این نوع آجر ها معمولا به اشکال هندسی و غیر هندسی تولید و بیشتر در دوران قاجاریه کاربرد داشته است. از آجر های قالبی و تراش در نما و قسمت های مختلف مانند سر ستون، پایه ستون، حاشیه ها و ... به صورت نقش دار و ساده استفاده می شده است. در زمان قاجار با واکوب کردن آجر ها در قالب، آن را به اشکال مختلف در آورده و در هر قسمت از ساختمان استفاده می کردند که هر کدام نام مخصوصی دارد.

آجر آب ساب

به آجری که بعد از تراش در آب خیسانده می شود و کناره های آن به وسیله ماده بادی یا گرد آجر و کاه گل یا گل رس سابیده می شود، آجر آب ساب گفته می شود. این روش و ترفند جلوه خاصی به نما داده، اما مقاومت آجر را کاهش می دهد. ناگفته نماند این روش در زمان صفویان رواج داشته و در گنبد سلطانیه نمونه آجر آب ساب قابل مشاهده است.