آجر
کارشناس فروش: کارشناس: 09132645565

تاق و قوس در معماری ایران - تاریخ پیدایش قوس

تاریخ پیدایش قوس

انسانهای نخستین که در آغاز سر پناه ثابتی نداشتند, پس از دوران صحرا گردی و کوه نشینی به غارنشینی رو آوردند. با تکامل همکاری گروهی و رشد احتیاجات، مردم غارنشین شروع به ساختن سکونتگاههای برای خود کردند. در این زمان بود که سر پناه در ابعادی محدود به وجود آمد. انسانها در این زمان سنگهای درشت رابرروی یکدیگر میگذاشتند و در ارنفاعی لازم پوششی ازسنگ تخت و یکپارچه را به عنوان سقف برپایه های سنگی استوار میکردند و بدینسان سر پناه کوچکی برای حفاظت در مقابل هجوم حیوانات وحشی به وجود میآوردند.

         

مسلماً چنین سر پناهی برای زوجها و خانواده های کوچک بسیار محدود بوده است. به تدریج با شکل دادن سنگ که به صورت پله پله به طرف بالا جمع می شده کلبه های سنگی به صورت ابتدایی برای زندگی اجتماعی در گدار یکدیگر به وجود آمد.‏ باتوجه به شکل ملاحظه می شود که پوشش فوق اولین قوسی بوده است که انسانهای نخستین ساخته اند و ایستایی این پوشش فقط ناشی از پیوند قطعات سنگی است.

                       

‏تحول بزرگی که در این عصر پدید آمد کشف سنگ آهک است۔ کشف سنگ آهک بدین شکل رخ داده است که هنگامی که چادرنشینها برای پختن غذا با سنگ اجاق می ساختند در بعضی موارد بدون اطلاع از سنگهای آهکی استفاده می کردند۔ این سنگها در اثر حرارت و ترکیب با آب باران شکفته می شد و به صورت شیره آهک با خاکهای شسته شده و سنگ ریزه های دور اجاق مخلوط و پس از فعل و انفعالات شیمیایی تبدیل به آهک سخت می شده است۔
بدین ترتیب انسانهای نخستین متوجه این نکته شدند که محل پر شده اجاق به مراتب سخت تر از زمین طبیعی است آنها با تفکر و تحقیق به نوع سنگها پی بردند و بدینسان سنگ آهک و روش پخت آهک و درنتیجه ملات آهک به وجود آمد. در این دوران بود که استقرار قطعات سنگ بر روی یکدیگر به وسیله ملات انجام گرفت و به تدریج اصول بنایی به صورت ابتدایی شکل گرفت.

               


‏بیا پیدایش نژادها و اقوام و آداب و رسوم و فرهنگ و درنتیجه هنر قومی به وجود آمد ، یکی از این اقوام ، قوم آریایی بود. دسته هایی از این قوم در حین کوچ وارد ایران شدند و در نقاط مختلف آن رحل اقامت افکندند با ورود اقوام آریایی به ایران در این خطه نیز فرهنگ وهنر قومی به وجود آمد. این اقوام دست به کشت وزرع زدند وبه کاشت درختان و احداث باغها و راه­ها همت گماشتند۔

قبل از ورود اقوام آریایی در هزاره سوم قبل از میلاد مسیح، قوم عیلامی در جنوب غربی ایران به قدرت رسیده بود درعصرسلط این قوم برروی بناهایی به صورت خانه­ها، دژهای مستحکم، برجها و باروها و پرستشگاهها وآتشکده هایی ساخته شد که برخی از آنها تا به امروز باقی مانده است و از جمله بنایی است با باروهای مستحکم که درسالهای اخیر در تپه نوشیحان نزدیک همدان توسط گروه باستانشناسی ایران و انگلیس که مشترکاً کاوش و تجسس کردند کشف شد. این بنا دژی است با دیوارهای بلند و باروی مستحکم و کنگره هایی مقاوم۔ دراین ‎دژ تنگهای‏ مقاوم پشت بند، دیوارهای بنا را کاملاً محافظت کرده است. در قسستهای داخلی بنا نهانخانه ها و خانه هایی با شکلهای خاص تعبیه شده است۔ وجود آتشکده در جوار نهانخانه با پوششهای درگاهی وتاقهای بیز و ضربی که در ساختن آنها از اصول فنی و ریاضی بهره گرفته شده است از حسن سلیقه و چیره دستی معماران آن روزگار حکایت دارد۔
در هزاره اول قبل از میلاد نزدیک به سیزده قرن قبل از میلاد مسیح در شهر دور-اونتاشی از توابع هفت تپه در استان خوزستان بنای بسیار معظم و شگرف چغازنبیل به روش خاص معماری روزگار خود و با اصولی جدا از اهرام ثلاثه به صورت پله پله بنا شده است. بنای چغازنبیل را زیگورات می نامند. این لغت در زبان سومری به معنای بنای سربه فلک کشیده اشت۔ مستشرق فرانسوی پرفسور گیرشمن معتقد است که طرح این بنای بسیار تاریخی و باستانی با اهرام ثلا ثه تفاوت دارد۔ چغازنبیل پنج طبقه ارتفاع دارد و طول اضلاع طبقۀ اول 105.2 متر و ارتفاع کل بنا 62 متر بوده که با کوچک شدن ابعاد در هر طبقه به صورت پله ای ساخته شده و هنوزهم پس از چند هزارسال قسمتی ازآن باقی مانده است۔ این امر نمایشگر فرهنگ معماری پر بار آن زمان است.‏

 

در تصویر یک نمای تخیلی از بنای چغازنبیل را ملاحظه می کنید

زیرزمینهای این کاخ و طبقۀ زیرین بنا معبد حکام عیلامی بوده است. این قسمت ازبنا با پوششهای بیضی، سهمی، تاق و انواع قوسها و با اصول هندسه و تحت ضوابط فنی در محلهای لازم ساخته شده است فشار و نیروهای وارد از طبقات پنج اشکوبه را همین قسمت تحمل می­کرده است. شیوه اجرای این قوسها و تاقها و پوششها را می توان حاکی از نوعی معماری ریشه ای و بسیارغنی دانست۔ اصول این معماری در بناهای قدیمی ایران اثر عمیقی داشته و تا به امروز با تغییراتی در هر زمان مورد استفاده در ابنیه بوده است.

                         

حالت ظاهری و باقیمانده بنای چغازنبیل

به جز چغازنبیل در کنار شهر دور-آنتاشی سردابهایی دیده می­شود که آرامگاه بزرگان شهر بوده است و قدمت این قبور به نیمۀ اول هزاره قبل ازمیلاد می­رسد. به طوری که درتصویربالا دیده می شود طول سرداب ده وعرض آن 3.5 و ارتفاع آن در حدود سه متر وتاق ضربی سرداب ازنوع لاپوش و به شکل مخروطی و سهمی بوده است. به هر حال ملاحظه می شود که معماران این سرزمین از قدیم الایام با اصول فنی معماری کاملاً آشنایی داشته اند و از حیث کاربرد فنون جدید معماری پیشتاز عصر خود به شمار می رفته اند۔

                                                     

آرامگاه ایلامی

با پشتکار معماران ایرانی در ایران زمین شش شیوه معماری به وجود آمده است که به ترتیب از این قرار است:


‏شیوه پارسی‎


‏با پیدایش حکومت هخامنشی در ایران و اوجگیری تمدن و عمران و آبادانی ایران زمین طرحهایی که به اجرا در‎ می آمد اصولی متفاوت از بناهای قبل از دوران هخامنشی داشت. شیوۀ معماری این عصر که به شیوۀ پارسی معروف شده است تا حمله اسکندر مقدونی به ایران رواج داشته است۔
‏ ‏پیش از پیدایش طرح پارسی در بناها از پوششهای تاق وناقهای ضربی، رومی و قوسهای مختلف استفاده می شده‎ است۔ اما با پیدایش امپراتوری هخامنشی در ایران ساختمان سازی شکل سنگی به خود گرفت بناهای عظیم و سنگین‎ ‏این دوره همانند تخت جمشید تماماً از سنگهای یکپارچه و بدون درز و در مواردی بدون وجود رگه های سنگی ساخته‎ شده است. سنگها وسیلۀ حجاران ماهر حجاری می شد و به زیبایی در سرستونها ویا در سطوح دیگر تراشی می یافت و درروی پی­های مقاوم که قبلا با ابعاد وسیع ومصالح مقاوم و حتی سنگ­های خرد و سنگین ساخته شده بود با نظمی خاص مستقر میگردید۔ پوشش سقف­ها از چوب­های سفت و بسیار مقاوم بود که از لبنان (جبل عامل) و یا از قندهار به محل حمل می شد۔‎



- نخستین ایونت معماری جلوه نمای سبز

-دومین ایونت معماری جلوه نمای سبز



این شیوه در جهان آن زمان رایج بوده است ولی نوع پارسی آن که با ارتفاع و فاصله زیاد ستون­ها و تالارهای و اجرا می شده بسیار چشمگیر است۔ آثار باقیمانده این کاخ گویای هنر و شیوۂ پارسی درآن زمان می باشد ۔‎ پس از حمله اسکندر به ایران و به آتش کشیدن کاخ­ها. سقف­های چوبی آنها کاملا از بین رفت، اما اسکلت بنا‎ که از سنگ­های عظیم تشکیل شده بود پا بر جا مانده است۔‎

                  


کازرون، ایوان کرخه، پلهای شوشتر، بندهای دزفول با قوسهای گوناگون، دخمه های کومیش دامغان، کاخ های سیستان و بناهای پراکنده در تپه های کوهستانی آذربایجان. این بناها با انواع قوسها و پوششهای تاقی ساخته شده است. همچنین می نوان از تاق بستان و چهارتاق قصرشیرین نام برد که درنهایت مهارت و سلیقه حجاری و قوسهای سنگی در آن تراشیده شده و یک مجموعۀ بسیارنفیس رادرمعماری بی همتای ایران به وجود آورده است۔

               

              

به طور کلی در طرح و ارزیابی هر ساختمان به دو نکته باید توجه داشت:
۱ سازه: درطرح و ارزیابی سازه پی سازی تحت شرایط محیط، زمین و اوضاع اقلیمی و آب و هوا بررسی و به نسبت نیروهای وارد از طبقات نوع شالوده مشخص می شود و استخوان بندی بنا تحت شرایط و ضوابط فنی طرح و اجرا و سقف که پوشش بنا است در شرایط مختلف و از مصالح گوناگون برابر جزئیات اجرایی ساخته می شود۔ به طور کلی می­توان گفت که اصول سازه از ساختمان اصلی و استخوان­بندی بنا حکایت می­کند و با اجرای صحیح این اصول یک بنا می تواند قرن­ها استوار بماند۔
۲ - نما: در نماسازی موقعیت و شکل ظاهری بنا مورد توجه است۔ نما برابر خواستهای معماران به وجود می آید و شکل ظاهری بنا را تشکیل می دهد، با ساختن نما کار ساختمان به پایان می­رسد و مورد استفاده قرار می­ گیرد۔

در شیوه پارسی و پارتی سازه مورد توجه و دقت بوده است و بدین سبب این بناها از چندین هزارسال پیش تا امروز پا برجا مانده است. در نماسازی به شیوۂ پارسی و پارتی با تراش سرستونها و پیکرتراشی در تاق بستان و کاخ­های تخت جمشید کارهای بسیار دلنشین و استادانه ای انجام شده است که در نوع خود بی نظیر است.

دردورۂ ساسانیان برای شکل دادن به بنا، نما را با تاق­نما و اسپرهای گوناگون نماسازی و آرایش می­کرده­اند و در کنگره سازی و طره سازی سر درها نهایت سلیقه به کارمی رفته است تا اشکالی با شکوه به وجود آید۔ همچنین در پوشش­های داخلی از پوشش دوم و کاذب مانند پروازهای چوبی و نقاشی و گچبری برای زیباسازی فضاهای داخلی استفاده می­شده است۔

از ویژگی­های شیوه پارتی به وجود آمدن قوس­ها وتاق­هایی به شکل­های مدور نیمه دایره, چیار تخم مرغی و نوعی سهمی نزدیک به چیار و انواع قوس هلوچین می باشد. شکل­هایی که در صفحات بعد بررسی می شود انواع این موارد را نشان می دهد، ترسیم کمان قوس­ها از ویژگی­های این دوره بوده است۔ ساختن پوشش دوّار تاق­های بلند (قوس­ها) برای تحمل نیروهای بزرگ فشاری حکایت ز آشنایی ایرانیان با ضوابط ترسیم قوس چه ازنظر ریاضی وچه ازنظر هندسی می­کند۔


شیوه خراسانی

با ظهور اسلام ایرانان حقیقت شناس مشتاقانه به این دین روی آوردند و با قلوب پا ک دعوت پیغمبر خدا را لبیک گفتند و به اولاد محمد(ص) و علی (ع) گرویدند و از مریدان و مخلصان آن حضرت شدند۔

 معماران ایرانی که در آیین عصر از هر جهت در هنرمعماری پیشرفت کرده بودند هنرهای وسیع خود را در نهایت اخلاص به خدمت اسلام گرفتند۔ شیوه های تازه چه از نظر اصول سازه مانند ایوان­های بلند شبستان­های وسیع و انواع قوس­های پاتوپا و گنبدی دوار و چه از نظر اصول نماسازی با نماهای مختلف مانند کارهای معقلی ، خط بنایی، خط کوفی گچبری و موارد دیگر روح انسان را در مساجد ایرانی صیقل می بخشد.

شیوه‏ خراسانی تقریباً از قرون اولیه اسلام پدید آمد و در دورۀ صفاریان، سامانیان و غزنویان تا پیدایش دیلمیان در تمامی سرزمین های خاوری اسلام معمول بوده است . در شیوه خراسانی مساجد و بناهایی مانند اماکن متبرکه، که بعداً ساخته شد، بر مبنای بنا­های چهار ایوانی بنا شده است. مثلاً مسجد جمعه اصفهان دارای چهار ایوان و شبستان­های وسیع است به طور کلی درمراحل اولیه این شیوه پوشش­های کاشی وجود نداشته و در دوران­های بعد روسازی و نماسازی شده است.


 
مسجد فهرج در استان یزد

شیوه رازی

از ویژگی­های این طوره به وجود آمدن قوس­های تیز، تاق­های بلند و ایوانهای طویل و بالا تر ازهمه گنبدهای کوتاه‎ و بلند دوار است، در این دوره کاربندی پدید آمده که به شکل ظاهری بناها رونقی خاص و جلالی ویژه بخشیده است۔‎ درضمن گچبری­هایی که دراین تغصردربناها به کار رفته دارای زیبایی خاصی است .

این شیوه از اوایل دورۀ دیلمیان آغاز شده و پس از ایلغار مغول نیز باقی مانده و تا پایان دورۀ سلجوقیان در تمامی‎ ایران بزرگ وحتی آسیای صغیر رواج داشته است.

 
‎پیر بکران در استان اصفهان



- آبجکت اِزاره سنتی 

-تکسچر نسوز سفید برفی - چیدمان مدولار



شیو آذری

این شیوه از اوایل دورۀ ایلخانی شروع می شود و تا پایان زمامداری تیموریان به طول می انجامد . از تغییرات اصول سازه در این شیوه پیدایش گنبد­های مخروطی و هرمی شکل، گنبدهای دو پوششه ( دو پوسته ) و ایوان­های بلند با قوس­های تیز است.در نماسازی نیز تحولات شگرفی در گره سازی، و معرق به وجود آمده است.


مسجد کبیر یزد

شیوه اصفهانی

این شیوه از دوران تیموریان آغاز می­شود و در دورۀ صفویه به نهایت اوج خود می رسد و تا دوران معاصر ادامه می­یابد. از تغییرات اصول سازه در این شیوه پیدایش انواع قوس­ها با ترسیم بر مبنای ضوابط هندسی و براساس اصول ریاضی است که برای قبول بارها و نیروهای بزرگ شکل گرفته است۔ این قوسها به نام قوس شاه عباسی مشهور شده است.

در این دوره تاق­ها به شکل­های گونا گون پوشش شده و علاوه بر آن گنبدهای کوتاه و بلند با قطرهای مختلف و به خصوص بزرگ ساخته شده است.     

                       

مسجد امام اصفهان


‏به طور کلی جدا ازشیوه پارسی ‎‏ پارتی را می توان اساس پیدایش قوسها و تاقها و گنبدهای کوتاه دانست۔ در شیوه های خراسانی، رازی، آذری و به خصوص شیوه اصفهانی انواع قوسها و پوشش ها به وجود آمد و کاربرد آنها رواج یافت، تاق­های وسیع بنا گردید و گنبدهایی در ابعاد مختلف به صورت تک پوش یا دوپوش ساخته شد۔ تأثیر قوسهای شیوه پارتی را می توان در معماری اسلامی نیز مشاهده کرد.



منبع = کتاب تاق و قوس در معماری ایران - حسین زمردشیر

x
جهت دانلود فایل لطفا اطلاعات زیر را تکمیل کنید.