تاق و قوس در معماری ایران - قوس کمانی
قوس کمانی مانند قوس هلالی است با این تفاوت که انحنای بیشتری دارد وچنانچه خیز قوس هلالی افزایش یابد تبدیل به قوس کمانی می شود۔ شعاع قوس کمانی از قوس نعل اسبی کمتر است۔ این قوس نسبت به قوس هلالی تحمل بیشتری در برابر بار دارد۔
طرزترسیم قوس کمانی
- محورهای عمودی و افقی و امتداد دو ستون رسم می شود۔
- ارتفاع قوس نسبت به نیروهای وارد قبلا مشخص می شود۔ و فاصلة نقطه H یا C محل تقاطع دو محور تعیین می شود۔
- ارتفاع (خیز) قوس در این ترسیم L/6است۔ برای تعیین مرکز روی محور عمودی به اندازه 4/6 L جدا میکنیم نقطه O مرکز کمان قوس خواهد بود۔
- به شعاع R مرکز O می زنیم تا ازنقاط A و B و C بگذرد.
پیاده کردن قوس روی زمین
برای ساختن قالب تقریبا به شرحی که برای ساختن قالب قوس هلالی گفته شد عمل می کنیم:
- امتداد دو ستون ومحورهای عمودی و افقی را رسم می کنیم۔
- ارتفاع خیز قوس را ازنقطه D بر روی خط وسط نشانه، و نقطه جست قوس یعنی نقطه H را تعیین می کنیم۔
- برای یافتن نقطۀ پرگار، پای ریسمان را روی خط وسط حرکت می دهیم تا خط پرگار که به وسیله ریسمان کار ترسیم می شود از دو نبش وهمچنین از سر تیزه بگذرد. در محل به دست آمده روی خط وسط میخ می کوبیم، ریسمان کار را حلقوی می کنیم و به میخ می اندازیم و با خط پرگار به دست آمده، خط بالای قالب قوس را رسم می کنیم۔
- یک میخ را به اندازۂ ضخامت قالب گچی پائین ترمی کوبیم وخط زیر قالب را ترسیم می کنیم، بدین صورت قالب قوس کمانی خط می شود. خط کردن قالب را ازروی شکل دنبال می کنیم .
- برای ساختن قالب گچی به شرحی که برای قوس هلالی گفته شد، ابتدا کلوک چینی می شود. پس از دوغابریزی در2/1 قالب میلگرد گذاری می شوه سپس دوغابریزی ادامه می یابد۔ پس از جداسازی کلوکها، قالب پرداخت آماده می شود.
بنایی قوس کمانی
شروع قوس کمانی یعنی پا کار آن بر روی ستونها است و گیرایی آن کامل است۔ برای ساختن پا کار بایستی نسبت به ارتفاع قوس پا کار به صورت مورب تراشیده شود و زاویه پا کار به وجود می آید۔ قوس کمانی با رج چینی انجام می شود و با تراشیدن آجر به صورت فارسی و رعایت ضخامت ملات شکل لازم در قوس ایجاد می شود۔
چون در قوس کمانی خیز قوس زیادتر ازقوس هلالی است، زاویه تکیه گاه نیز با زاویه تکیه گاه قوس هلالی فرق میکند۔ زاویه تکیه گاه قوس هلالی نسبت به ارتفاع آن تقریباً بین 60 تا 75 درجه است ولی درقوس کمانی نزدیک به 60 درجه است. محل نشست ضخامت آجر بر روی قالب باید با تکیه گاه زاویه 90 درجه بسازد و این رابطه باید درتمام رجها رعایت شود. این عمل با سر و ته و باریک کردن ملات در نواحی بالا وزیر قوس انجام میگیرد۔
پس از ساختن تکیه گاه قالب قوس به طریقه ای که در بنایی قوس هلالی شرح داده شد در جای خود استقرار می یابد۔ سپس رجها به صورت کله و راسته نشان می شود۔
پس ازطاق و جفت کردن رج ها ، قوس یک رج ازیک طرف ویک رج ازطرف دیگربا ریسمانکشی و شمشه کشی و رعایت بندها بنایی می شود، با توجه به اینکه کمان این قوس زیادتر از قوس هلالی است اندازۀ بندها در ناحیه بالای کمان بیشتر از حد معمول خواهد بود. برای اینکه قوس در زیر نیروی فشاری باز نشود باید در مواقع پوشش رجها حتماً درناحیه بالا با کاربند آجری رج به رج بسته شود. بستن رجها درزمانی که ملات کاملاً شل و خمیری است انجام می شود و گوه آجری در گلوگاه دو رج قرار میگیرد۔ سپس تمام رجها خصوصاً سرتیزه کاملا کاربندی شده و بنایی قوس به پایان می رسد۔ در بنایی قوس باید کلیه نکاتی که برای ساختن قوس هلالی گفته شد رعایت شود.
موارد استفاده ازقوس کمانی
قوس کمانی از دسته قوس های تزئینی است: از این قوس بیشتر در پوشش نعل درگاههای در و پنجره استفاده می شود۔ قوس کمانی در پوشش تاقهای زیر زمین و سایر تاق ها، دالان ها و ایوان هایی که دارای دهنه کم طول یا متوسط می باشد نیز به کار می رود۔
قوس کمانی در بناهای دوران اخیر ازا زمان قاجار تا کنون بسیار مورد استفاده قرار گرفته است. امروزه نیز ازاین قوس در پوششهای نعل درگاه به صورت گری چینی و نماکاری استفاده فراوان می شود۔
از قوس کمانی دربناهای باستانی نیز استفاده شده است. از جمله در ایوان غربی علی بن جعفر در سمنان، نمای شرقی دروازه ارک سمنان از بناهای زمان فتحعلی شاه قاجار, داخل ایوان شمالی صفه صفا واقع در زیر قوس تیز مسجد جامع اردستان، قوس کمانی زیر قوس نعل اسبی در نمای آئینه خانه بجنورد، دهنه ورودی مسجد میر چخماق یزد در ناحیه بازار، قوس بزرگ ایوان اصلی باغ ناصریه دریزد و قوس کمانی دربین قوسهای به کار رفته در بنای هشت بهشت زواره ازاین قوس استفاده شده است۔
قوس آزادکننده بار
معمولا برای تزیین نما از قوس تخت ( مستقیم ) یا قوس هلالی ( شمشیری ) استفاده می شود . برای اینکه قوس تخت در زیر بارنما و دیوار خرد نشود بر روی آن قوس کمانی بنا می شود و نیرو های وارد توسط قوس دوم تحمل می شود . در ساختمان قوس زیرین بایستی اصول مهاری نگهدارنده رعایت شود.
رج چیدن و شکل دادن قوس کمانی را اصطلاحا پالونه می گویند . خیز قوس کمانی بر روی محور عمودی قرار دارد . هرچه مرکز O بر روی محور کوتاهتر باشه خیز قوس زیاد می شود . این اندازه بر اثر نیروهای وارد بر قوس تعیین می شود .
بنایی قوس آزادکننده بار
پس از ساختن قوس زیرین (( قوس تخت یا هلالی )) ، نسبت به نیروهای وارد و خچنین وزن قوس ، ارتفاع قوس آزاد کننده مشخص می شود . برای این که قوس آزاد کننده با کمان یکنواخت و تیز ساخته شود ، دور قوس بر روی قالب چوبی خط کشیده و قالب بریده پرداخت می شود.رج چینی زیر قوس با پیوند صحیح بنایی ، و با تبعیت از الگوی قالب چوبی کناره های آجرتیشه داری و فارسی می شود . بدیهی است هر رج نسبت به دور قوس از رج زیرین عقبتر می نشیند و با کنترل و مقایسه با الگوی چوبی رج چینی به صورت کمانی در می آید.
برای اینکه قالب قوس کاملا کمانی و بدون شل و شید شدن آماده شود الگوی چوبی را باید راسا رج ها قرار داد و قوس رج ها را با ملات گچ کاملا صاف کرد تا زمینه برای ساختن قوس آزاد کننده بار مهیا شود .
پس از آماده شدن قالب زیر ، تکیه گاه با شیب لازم طوری ساخته می شود که بتوان پاکار قوس را با نشست بر روی ستون ساخت.بنایی قوس آزاد کننده بار مانند قوس کمانی است . امروز برای ساختن این قوس از ملات ماسه سیمان با عیار بالا استفاده می شود . با استفاده از ملات ماسه سیمان و آجر مرغوب تحمل نیروی فشار در قوس افزایش می شود .
منبع = کتاب تاق و قوس در معماری ایران - حسین زمردشیر