نقش بادگیر در نمای امروزی

 از گذشته تا به امروز تهویه هوا و مطبوع بودن فضای داخلی منازل برای بشر دارای اهمیت زیادی بوده و در تمام سازه های بشر ردپایی از انواع بادگیر ها به چشم می آید. البته با پیشرفت تکنولوژی و پیشرفت بشر در ساخت و ساز شما به ندرت انواع بادگیر را در منازل و سازه ها می بینید و بیشترین نقش تهویه فضای داخلی منازل و دیگر سازه ها را پنجره و هودها بر عهده دارند. آیا می دانید اولین بادگیر در جهان در چه سالی و در کجا ساخته شد؟ و یا معایب و مزیت های بادگیر در نمای مدرن امروزی چیست؟ در این مقاله قصد داریم در مورد نقش بادگیر در نمای امروزی نکات جذابی را بیان کنیم، خالی از لطف نیست تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.

بادگیر چیست؟

در فرهنگ لغت دهخدا وجه تسمیه و معنی بادگیر دریچه و روزنه باد برای خانه، دودکش، بخاری، منفذ دودکش، بادبزن، چاه هوایی، حائل، گنبد روزنه دار برای روشنایی و عمارتی بلند و مرتفع در بالای پشت بام یاد شده، که از هر طرف روزنه هایی دارد که موجب تهویه و خنک شدن مدام منازل می شود. معمولا در منازل قدیمی در گذشته از بادگیر در قسمت های مختلف منزل مخصوصا آشپزخانه استفاده می کردند،به گونه ای که بادگیر دقیقا بالای حوض کوچکی در وسط آشپزخانه قرار می گرفت تا با وزیدن باد روی آب هوای آشپزخانه مطبوع و خنک تر شود. به جرات می توان ادعا کرد که بادگیر شاهکار معماری و هنر ایرانیان دور اندیش و تیز بین در مناطق کویری و خشک ایران است.

تاریخچه بادگیر

 طبق تحقیقات انجام شده قدمت و تاریخچه بادگیر در ایران به قبل از اسلام و قرن ها قبل از میلاد مسیح باز می گرددو اما قدمت بادگیر در جهان به بومیان سرخپوست موچیکای پرو باز می گررد که تنها شاهد و مصداق این ادعا تصویر خانه سه اشکوبه می باشد. در مصر قدیمی ترین بادگیر متعلق به 1500 سال قبل از میلاد مسیح که روی برگه پاپیروس ترسیم شده و 6000 سال قبل از میلاد اولین بادگیر در پشت سالن سلطنتی بابل ساخته شده است.اما نمونه های کهن باز مانده از بادگیرهای اولیه به قرن هشتم هجری باز می گردد.

 

انواع بادگیرها

بادگیرهااز نظر شکل ظاهری و کاربرد آن در مناطق مختلف ایران به گونه ها و دسته های مختلفی تقسیم می شود که عبارتند از؛

بادگیر یک طرفه، بادگیر دو طرفه، بادگیر سه طرفه، بادگیر چهار طرفه،بادگیر چند وجهی واستوانه ای، بادگیرهای دو طبقه یا چند اشکوبه ای، بادگیر های حفره ای و سرچپقی

تقسیم بندی بادگیرها بر اساس جهت باد

بادگیر های یک طرفه

معمولا بادگیرهای یک طرفه در منطقه اردکان و روبه بادهای مطبوع اصفهان از طرف غرب، شرق و جنوب ساخته می شود، در این نوع بادگیرها هیچگونه منفذی وجود ندارد و بیشتربا ارتفاع کم و کوتاه ساخته می شود. بادگیرهای یک طرفه معمولا مقرون به صرفه بوده و در اردکان برای هر اتاق یک بادگیر تعبیه می شود.ناگفته نماند در شهر های عقدا، طبس و میبد به علت گرد و غبار زیاد از بادگیرهای یک طرفه استفاده می شود و در شهر هایی که در کنار دریا ساخته شده برای انتقال باد خنک به داخل ساختمان از بادگیرهای یک طرفه رو به دریااستفاده می کنند.شهرهای بندرگنگ، و بندر لنگه از شهر های مشهور در استفاده از بادگیرهای یک طرفه د رایران هستند.

بادگیرهای دو طرفه(کرمانی)

معمولا بادگیرهای دو طرفه یا دوقلو در مسیر بادهای مطبوع ساخته می شوند و نسبت به بادگیرهای یک طرفه دارای شرایط ایده آل تری هستند. نکته جالب توجه در مورد بادگیرهای یک طرفه اینکه این بادگیرها بیشتر در آب انبارها ساخته می شود.

بادگیر سه طرفه

یکی از شاهکار های معماری در ساخت بادگیر سبک سه طرفه آن است که به دو صورت منفصل و متصل در شهر های سیرجان، ارگ بم و روستای حسین آباد یزد مشاهده می شود. در این نوع از بادگیرها دیوار در جهت باد مطبوع قرار گرفته و به علت وزش بادهای زیاد دهانه این بادگیرها نسبت به دیگر بادگیرها وسیع تر و با تعداد بیشتری ساخته می شود.جالب است بدانید در کرمان بادگیر سه طرفه طرف غربی و جنوبی آن بسته شده که به سه طرفه منفصل یا اشکم دریده مشهور است.این مدل بادگیر در کرمان شهر سیرجان در قسمت فرماندهی سربازخانه ارگ بم هنوز پابرجاست.ناگفته نماند نمونه نادر از بادگیر سه طرفه در طبس یافت شده که دارای ساقه های مثلثی در سه جهت باد بر خلاف نمونه های دیگر که ساقه مستطیلی دارند، قابل مشاهده و بازدید است.

بادگیر چهار طرفه (یزدی)

یکی از بزرگترین بادگیرها در ایران که به جرات می توان گفت از لحاظ زیبایی و هنر معماری منحصر به فرد است، بادگیر چهار طرفه یا یزدی است. این بادگیر به صورت چهار طرفه ساخته می شود که در بعضی از مناطق به چهار سو یا چهار طرفه معروف است. ارتفاع بادگیر چهار طرفه نسبت به دیگر بادگیرها بیشتر است و یکی از نمونه های فاخر ومنحصر به فرد بادگیر چهار سو در ایران بادگیر باغ دولت آباد یزد با ارتفاع 33.8 متر می باشد.معمولا مساحت بادگیرهای چهار گوش به 8 متر مربع می رسد.

بادگیر شش و هشت طرفه

کاربرد و قابلیت این نوع بادگیر نسبت به دیگر بادگیر ها ایده آل تراست و باد از هر طرفی که بوزد، به طرف ساختمان کشیده می شود، معمولا از این مدل بادگیر در یزد و دیگر شهر ها بر فراز آب انبار ساخته می شود.

بادگیر چپقی

بادگیر چپقی با 8 لوله چپقی به 8 جهت ساخته می شود، یکی از بزرگترین و منحصر به فرد ترین بادگیر های چپقی در ایران و جهان بادگیر چپقی سیرجان واقع در منزل مرحوم دکتر سیدعلی اصغر رضوی اولین پزشک سیرجان است.این بادگیر متعلق به دوره پهلوی اول و تلفیقی از هنر معماری سنتی و صنعت است. این بادگیر با شبکه های هندسی منظم که در زیر آن قرار دارد، بر روی یک محیط مستطیل در جهت شمالی – شرقی قرار گرفته و جریان هوای اطراف را در تابستان به کمک کانال های تهویه به دورن فضای داخلی هدایت می کند.ناگفته نماند معمولا بادگیر هادر راستای بادهای غالب قرار می گیرند و در مناطق مرطوب این جریان مانند پوشال کولر عمل می کند.

بادگیر در معماری سنتی

یکی از مهمترین عملکردهای بادگیر در جهان که موجب ساخت بادگیر شد،انتقال وزش باد و نسیم در مناطق گرم و خشک به درون فضای داخلی ساختمانهاست. این شاهکار بی نظیر در معماری سنتی موجب شد تا در شهرهای کویری از آن به عنوان یک تهویه هوا و ایجاد سرما در آب انبارها استفاده شود.نمونه بارز این نوع بادگیر را می توانید در یزد در محله ای به نام شش بادگیری جستجو کنید.

اجزاء تشکیل دهنده بادگیر

 یکی از مهم ترین اجزاء بادگیر که روی پشت بام قرار میگرد و جزء پایه و رکن اصلی بادگیر محسوب می شود، تنوره است، معمولا تنوره ها روی پشت بام و در ابعاد مستطیل با ارتفاع خاصی ساخته می شود،بعد از تنوره چهار دیواره که با دو چوب به صورت ضربدر گذاشته می شود و اطراف آن با آجر تا ارتفاع مشخصی چیده می شود و معمولا در بالای چهار چوب تیغه قرار دارد که با نیم خشت آجر روی تنوره کار گذاشته می شود، به طور معمول مسیر تیغه به سمت باد اصفهان بنا گذاشته می شود.

در عرض بین تیغه و برای جلوگیری از ورود سارقین به منزل چشمه تعبیه می شود، طبق یک اعتقاد قدیمی تعداد چشمه ها هیچ گاه زوج ساخته نمی شود، چون معتقدند که این تعداد برای صاحب منزل شگون ندارد،تعداد چشمه ها نسبت مستقیمی با بزرگی بادگیرها دارد و هر چه بادگیر بزرگ تر باشد، تعداد چشمه ها بیشتر است. معمولا بزرگترین بادگیرها را با تعداد بیشتر چشمه در خانه افراد مرفه و ثروتمند مشاهده می کنید.

مزایا و معایب بادگیر

از مهمترین مزیت های بادگیر های سنتی می توان به سیستم منفعل آن اشاره کرد، یعنی این بادگیرها برای عملکرد خود نیازی به هیچ انرژی جز باد ندارند.و اما معایب بادگیر های سنتی عبارتند از؛

ورود حشرات و گردو غبار از مجاری بادگیر به ساختمان، میزان سرمایی وارد شده از راه بادگیر محدود است،تامین خنکی در روزهای گرم و داغ تابستان کم و خروجی هوا از ورودی آن بیشتراست. در بادگیرهای سنتی عمل تبخیر به خوبی انجام نمی شود و در مناطقی که وزش باد بسیار کم است کارایی زیادی ندارند.

کاربرد بادگیر در معماری نوین

 هر چند امروزه مانند گذشته از بادگیر به صورت چشمگیری استفاده نمی شود، اما با توجه به شرایط کنونی و ترفندی برای کاهش هزینه ها می توان از بادگیرها در مناطق کویری و خاص به صورت ایده آل استفاده کرد، در شهر های کویری و کنار دریا معمولا از بادگیر در خانه های سنتی و حتی در بعضی مواقع برای کاهش مصرف انرژی استفاده می شود و می توان گفت استفاده از بادگیر در معماری نوین به عنوان یک ایده برای استفاده از انرژی پاک و همچنین در شهر سازی و برای حفظ نمای شهری بهترین کاربرد و عملکرد را دارد.